Хатынская трагедыя – гэта гістарычны факт, бясспрэчна даказаны як матэрыяламі крымінальных спраў мінулых гадоў і архіўнымі дакументамі, так і вынікамі расследавання сучаснай крымінальнай справы аб генацыдзе. Сёння можна з упэўненасцю сказаць, што ў гісторыі Хатынскай трагедыі больш няма белых плям.
Раніцай 22 сакавіка 1943 г.у 6 км ад в. Хатынь у Мінскай вобласці партызанамі была абстраляная аўтакалона фашыстаў. У той дзень партызаны выконвалі звычайную баявую задачу: парушыць сувязь паміж гарнізонамі, у якіх знаходзіліся нямецкія падраздзяленні. У выніку нападу быў забіты нямецкі афіцэр.
Для пераследу партызан нямецкімі захопнікамі былі выкліканыя падраздзяленні 118-га батальёна шуцманшафта (дапаможнай ахоўнай паліцыі; касцяк батальёна быў сфармаваны ў Польшчы, далей – у г.Кіеве) і нямецкая рота зондэрбатальёна СС «Дзірлевангер» (на рахунку гэтага батальёна – звыш 120 тыс. забітых савецкіх грамадзян; толькі ў Мінскай і Магілёўскай абласцях гэтыя карнікі спалілі разам з людзьмі больш за 150 населеных пунктаў).
22 сакавіка 1943 г.карнікі з’явіліся ў в. Хатынь. Калі яны падышлі да вёскі, пачалася перастрэлка. Але бою не было. Партызаны адразу пачалі сыходзіць з вёскі, страціўшы некалькі чалавек. Карнікі не сталі пераследваць іх, а заняліся вёскай. Жыхароў сагналі ў хлеў і падпалілі, выбягалі расстрэльвалі. Усяго было знішчана 149 жыхароў. І што самае страшнае-сярод іх было 75 дзяцей. Выратавацца змаглі 6 дзяцей і 1 Дарослы. Вёска (26 двароў) была цалкам спалена.
Дакладна вядома, што адзіным дарослым, цудам выжылым у трагедыі, быў Іосіф Камінскі. Гэта наш непакорны чалавек, яго асоба непарушная, як і сама Хатынская трагедыя.
Забойствам жыхароў камандавалі начальнік каманды СД гаўптштурмфюрэр СС а. Вільке, шэф-камандзір 118-га батальёна маёр ахоўнай паліцыі Э.Кернер, камандзір батальёна былы маёр польскай арміі к. Смоўскі, начальнік штаба батальёна былы старшы лейтэнант Чырвонай Арміі г. Васюра. Такім чынам і рэалізоўвалася нацысцкая палітыка генацыду – татальнае планамернае масавае вынішчэньне мірнага насельніцтва, адным са спосабаў якога з’яўлялася знішчэнне населеных пунктаў разам з іх жыхарамі ў ходзе карных аперацый. Жорсткасць у дачыненні да мірных жыхароў карнікі тлумачылі барацьбой з рухам супраціву.
Пасля вайны Д. Хатынь не была адноўлена. У 1940-1980-х гг.частка карнікаў была прысуджаная да пакаранняў рознай ступені.
На месцы спаленай вёскі 5 ліпеня 1969 г. быў адкрыты Дзяржаўны мемарыяльны комплекс «Хатынь». Цырымонія адкрыцця пачалася ў г. Мінску на пл. Перамогі, адкуль факел, запалены ад Вечнага агню, быў дастаўлены ў «Хатынь». На шматтысячным мітынгу, прысвечаным адкрыццю мемарыяльнага комплексу, выступілі сведкі Хатынскай трагедыі – Іосіф Іосіфавіч Камінскі і Аляксандр Пятровіч Жалабковіч.
Рашэнне аб увекавечанні спаленых вёсак было прынята ЦК КПБ у студзені 1966 г.у 1967 годзе калектыў архітэктараў (ю. Градаў, у. Занковіч, л. Левін і скульптар С. Селіханаў) прыступіў да стварэння мемарыяльнага комплексу.
Увекавечаная ў Мемарыяле «Хатынь» гісторыя адной вёскі паказвае трагедыю ўсяго беларускага народа, пакідаючы глыбокія ўражанні ў кожнага, хто наведвае памятнае месца. Галоўная ідэя – нагадаць усім пра пакуты, якія выпалі на долю мірных людзей, і падкрэсліць каштоўнасць захавання міру.
Дзяржаўны мемарыяльны комплекс “Хатынь” уключаны ў спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь.
Як заявіў Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнка на праведзенай 6 студзеня 2022 г. нарадзе па пытаннях рэалізацыі гістарычнай палітыкі, «сваю гісторыю мы перапісваць не павінны, і мы гэта рабіць не будзем. Але і не будзем больш замоўчваць канкрэтныя факты зневажанняў і дыскрымінацыі беларусаў … гэта пытанне нашай нацыянальнай годнасці – абараніць слаўны шматвяковы летапіс беларускага народа».
Вясной 2022 года ў мемарыяльным комплексе пачаўся капітальны рамонт з мадэрнізацыяй і элементамі рэстаўрацыі. У дзень рэспубліканскага суботніка 16 красавіка 2022 г.
Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнка прыняў удзел у работах па добраўпарадкаванні комплексу. Усе работы праходзілі ў тры этапы. Першая чарга будаўніцтва ўключала ачыстку скульптуры «Няскораны чалавек», рамонт пастамента, манумента «Дах адрыны» і мемарыяла «Вянок памяці», добраўпарадкаванне прылеглай тэрыторыі. Падчас другой чаргі будаўніцтва адрамантаваныя мемарыялы «Могілкі вёсак» і «Дрэвы жыцця», а таксама бетонныя агароджы пахаванняў і скрыні з зямлёй. Трэцяя – прадугледжвала рамонт падсвятлення Цэнтральнай дарожкі і гукавога афармлення мемарыяла.
У памяць аб мільёнах беларусаў, жыццё якіх забрала Вялікая Айчынная вайна, на тэрыторыі мемарыяльнага комплексу ўзведзены новы музей «Кожны трэці» плошчай 1 тыс.м2, адкрыццё якога адбылося 22 сакавіка 2023 г. у дзень 80-й гадавіны трагічнай гібелі жыхароў д. Хатыні, знішчаных нямецка-фашысцкімі захопнікамі.
Паводле апошніх звестак, у гады Вялікай Айчыннай вайны фашысты знішчылі больш за 12 тыс.беларускіх вёсак. Не менш за 288 называюць сёстрамі Хатыні, яны спалены разам з жыхарамі і больш не адрадзіліся.
Ёсць традыцыі, якія настолькі мудрыя і дакладныя, і самае галоўнае дастасавальныя і ў наш час, што, вядома задумваючыся над іх сэнсам, разумееш, што сапраўды ёсць сэнс іх не змяняць, а толькі прытрымлівацца. Бо час цячэ, мяняюцца норавы і паняцці, жыццё набывае іншыя цывілізацыйныя фарбы, але традыцыя ўскладання кветак да манумента ў мемарыяльным комплексе «Хатынь» нязменная, як знак памяці і глыбокай павагі да тых, хто нявінна загінуў ад зверстваў фашыстаў.
